De laaggradige ontstekingen.

De gezondheid van de meeste mensen in Nederland gaat snel achteruit. Bijna de helft van de bevolking lijdt aan een chronische ziekte. Bij ouderen boven de 65 jaar heeft de helft twee of meer chronische ziektes. Dit blijkt uit de in 2009 gepubliceerde cijfers van het CBS.

Uit andere cijfers van het CBS blijkt dat een vrouw van 35 jaar in 1988 nog 24,3 gezonde jaren voor de boeg had, in 2008 was dat al afgenomen tot slechts 16,7 jaar. Als deze lijn zich voortzet, wordt de maatschappij steeds eerder ziek. De kwaliteit van leven neemt steeds sneller af.

Wat is een (laaggradige) ontsteking?

In medische term is ontsteking “inflammatie”

Inflammatie betekent “in vlammen staan”, in vuur staan.

Inflammatie is een fenomeen dat door de hele levende natuur voorkomt en een fysiologische functie heeft. Het is een belangrijke afweerfunctie.

Bij een ontsteking denken we vaak aan een acuut proces, dat opspeelt na een verwonding of infectie; het duurt enkele dagen en gaat gepaard met roodheid, zwelling, warmte, pijn, en functieverlies van het betreffende gebied. Een dergelijk ontstekingsproces is een natuurlijk proces dat het beschadigde of geïnfecteerde gebied helpt te herstellen. Na enkele dagen tot een week nemen de klachten af en verdwijnen vanzelf…tenminste, als het lichaam in staat is om de ontsteking af te remmen.

Want evenzo belangrijk als het optreden van de ontsteking, is het uiteindelijk afremmen van de ontsteking. Als het getroffen weefsel genezen is, is de ontsteking niet meer nodig. Toch blijven de klachten soms weken tot maandenlang duren: het lichaam krijgt de ontsteking niet onder controle.

Naast de bekende vorm van ontsteking met zwelling, roodheid, warmte en pijn wordt in de wetenschap tegenwoordig ook de zogenaamde laaggradige ontsteking erkent.

Hierbij is sprake van verhoogde niveaus van pro-inflammatoire stoffen, zoals interleukine 6, tumornecrosefactor, fibrinogeen en C-reactieve proteïne.

Laaggradig betekent niets anders dan ontsteking van een lagere intensiteit, waardoor de klassieke symptomen ontbreken. Het heeft geen functie maar is wel schadelijk voor het organisme.

Een van de nadelige effecten van ontsteking is de verhoogde productie van vrije radicalen. En vrije radicalen veroorzaken weer ontstekingsreacties. Een vicieuze cirkel dus.

Deze continue, lichte mate van ontsteking is continu bezig met het beschadigen van weefsels: bloedvaten, spieren, gewrichten, organen… Op den duur ontstaan hierdoor de meeste moderne aandoeningen, die slecht met reguliere geneeskunde te behandelen zijn: de zogenaamde ‘chronische niet overdraagbare aandoeningen’.

Welke ziekten kunnen ontstaan door deze ontsteking?

Ontsteking kan in principe in al onze organen plaatsvinden, maar wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat laaggradige ontstekingen een rol spelen bij:

Chronische bronchitis                                     Kanker

Reuma                                                             Arteriosclerose

Slapeloosheid                                                  Alzheimer

Diabetes mellitus                                             Arthritis/Artrose

Osteoporosis                                                   Fibromyalgie

Chronische spier, pees en gewrichtsklachten.

Peesontsteking in schouder- achillespees-

jumpers knee-tennis of golfers elle boog.

Ontstekingen zijn een heel belangrijke oorzaak van ziekte, maar wat is dan de reden dat ons lichaam daartoe neigt? Waar en waarom gaat het fout?

Veelal ontstaan ontstekingen en vrije radicalen door “voeding” tekorten.

Er is echter ook een mogelijke oorzaak van ontstekingen gelegen in de evolutie. Gedurende de evolutie was een heel actief immuunsysteem noodzakelijk. Het immuunsysteem is gericht op afweer tegen acute bedreigingen. Acute bedreigingen worden gevormd door verwondingen en infecties. Zonder zo een actieve afweer was overleven als soort volstrekt uitgesloten. De gevaren bestonden uit ongevallen, trauma’s, aanvallen van predatoren, infecties, onderling geweld. Het leven was vol gevaren en de hygiëne was slecht.

De noodzaak tot zo een actieve afweer is nu veel geringer, onder andere omdat de hygiëne enorm is toegenomen. Doordat wij onze omgeving zijn gaan aanpassen, zijn onze leefomstandigheden (behuizing, voeding, hygiëne) zo snel veranderd dat de evolutie geen gelijke tred heeft kunnen houden.

Ons immuunsysteem past hierdoor niet meer goed bij onze leefomstandigheden. Het reageert nog alsof wij in de oertijd leven. Bovendien had de oermens waarschijnlijk ook een leefstijl en voedingsgewoonten die zijn immuunsysteem beter onder controle hielden, zoals meer bewegen, de goede verhouding van vetzuren, grote hoeveelheden fytonutrienten uit groente en fruit en diverse plantaardige ontstekingsremmers in de voeding.

Anti-ontstekingsbeleid bestaat in de geneeskunde vaak uit een gewapende strijd met medicamenten zoals ibuprofen, diclofenac, prednison en andere stoffen. Zonder oorzakelijke behandeling ontstaat er geen genezing. Er is dus een andere aanvullende benadering van behandeling en preventie van laaggradig ontsteking nodig, anders dan alleen met aspirine en andere reguliere medicatie zoals NSAID, prednison, statines of chirurgie.

Het biochemisch mechanisme

Het is in feite steeds hetzelfde mechanisme dat uiteindelijk wordt getriggerd.

Er ontstaat een overmaat aan arachidonzuur uit linolzuur of door rechtstreekse opname uit de voeding (vlees, landdieren) en/of dit arachidonzuur wordt onder invloed van een overactief COX-2 enzym omgezet in pro-inflammatoire eicosanoiden.

Eicosanoiden zijn zeer vluchtige moleculen die gevormd worden uit vetzuren en tal van lichaamsprocessen beïnvloeden.

Arachidonzuur wordt omgezet in pro-inflammatoire eicosanoiden.

EPA wordt omgezet in anti-inflammatoire eicosanoiden.

Het evenwicht tussen de eicosanoiden is beïnvloedbaar doordat de hoeveelheid arachidonzuur en de activiteit van COX-2 beïnvloedbaar zijn.

Een goed evenwicht tussen ontstekingsbevorderende en -remmende eicosanoiden is van levensbelang. Dit wordt evident grotendeels bepaald door voeding wegens de aanvoer van vetzuren waaruit eicosanoiden ontstaan en wegens voedingsstoffen die COX-2 en transcriptie factoren kunnen beïnvloeden.

Ook de zogenaamde “slechte” eicosanoiden hebben we nodig om acute bedreigingen het hoofd te kunnen bieden. Zonder deze eicosanoiden zouden we niet lang leven.

De volgende oorzaken zijn van invloed op de biochemie van ontsteking:

• Metabool syndroom
• Stress
• Tekort aan bepaalde voedingsstoffen
• Overmaat aan omega 6 vetzuren
• Voedselallergieën
• Darmproblemen
• Geraffineerde koolhydraten
• Verzuring van het lichaam
• Infecties
• Leeftijd

Metabool syndroom

Gevolg van metabool visceraal vet. Dit vet produceert de pro-inflammatoire substanties CRP, TNF en Interleukine 6.

Het metabool syndroom is in feite een zeer nadelige ontregeling van de biochemie, welke ook in de voorstadia, zonder dat dit al heeft geleid tot diabetes type 2 of hyperextensie al leidt tot verhoogde inflammatie en een slechtere gezondheid.

Stress

Geeft in het algemeen verergering van allerlei aandoeningen. Bij stress stijgen de ontstekingsmarkers en bovendien ook de adrenaline spiegel. Hierdoor verhoogt het metabolisme, met als gevolg verhoogde oxidatie en dus ontsteking.

Stress: de bijnieren als brandstichters

Al eet je nog zo gezond, als je gebukt gaat onder stress zul je klachten blijven houden. Drs. Richard de Leth verwoordde het mooi in zijn boek ‘OERsterk’: ‘onze bijnieren zijn aan vakantie toe!’. De bijnieren zijn kleine orgaantjes die als een mutsje op onze nieren liggen. Ze hebben diverse functies: één daarvan is het reageren op stressvolle prikkels met de productie van de hormonen adrenaline en cortisol.

In de oertijd was dit een zinvolle reactie: er bestond alleen kortdurende stress, als we oog in oog met een beer of een andere vijand stonden: we moesten vechten of vluchten! Adrenaline hielp ons helder te denken en verhoogde de bloedtoevoer naar de spieren en het hart om te rennen, te klimmen of te vechten. Cortisol was nodig voor het inperken van opgedane ontstekingsreacties als ons lichaam in de strijd beschadigd raakte.

De stress van tegenwoordig is nog weinig van acute aard. Veelal gaat het om relatieproblemen, drukte op het werk of moeite hebben met het aflossen van de hypotheek. De bijnieren reageren echter primitief: met de productie van adrenaline en cortisol. Het bloed verdeelt zicht over de hersenen, het hart, de longen en de spieren. Slechts weinig gaat er naar de darmen: bij stress is overleven belangrijk, niet het verteren van je eten! Spijsverteringsklachten en een verminderde immuun functie zijn het gevolg. Op den duur kunnen de bijnieren niet meer voldoen aan de vraag naar cortisol; ze raken uitgeput en zijn toe aan vakantie!

Cortisol is een ontstekingsremmer: bij een lagere productie ervan worden ontstekingen niet meer geremd; chronische ontsteking is het gevolg. Zeker als er een overmaat aan omega 6 en suikers in de voeding schuilen, en de darmflora door de stress niet meer in optimale conditie zijn!

Je kunt je bijnieren wat helpen door regelmatig iets ontspannens te doen: een boek lezen, bewegen, mediteren of een sauna pakken. Mind fulness is een methode die helpt bij het veranderen van je reacties op stress. Ook een goede nachtrust is essentieel. Cortisol en melatonine zijn elkaars antagonist. Als het donker wordt, maken de hersenen melatonine aan, wat je slaperig maakt. Houdt je ’s avonds alle lampen in huis aan, en kijk je naar flitsende tv-beelden, dan blijft de productie van melatonine uit, en je bijnieren blijven actief. Dimmen dus, zoek ontspanning voor het slapengaan.

Tekort aan bepaalde voedingsstoffen:

Omega 3 vetzuren: dit kan inflammatie in de hand werken. De aard van de vetzuren die we eten bepaalt welke prostaglandinen gevormd worden. Vetzuren uit de voeding worden ingebouwd in de fosfolipiden laag van het celmembraan. De samenstelling van de fosfolipiden wordt dus voor een belangrijk deel bepaald door de vetzuren die men eet. In grote lijnen kan men stellen dat omega 3 vetzuren leiden tot ontstekingsremmende eicosanoiden en dat omega 6 vetzuren leiden tot ontstekingsbevorderende eicosanoiden

Fruit en groente: deze verminderen de ontstekingsactiviteit. Echter pas duidelijk effect bij 8 porties van 100 gram per dag.

Vitamine D: bij vitamine D tekort blijken de ontstekingsparameters te stijgen. Een mogelijke verklaring voor de inflammatoire effecten van vitamine D tekort is dat dit vitamine D de Th1 cellen remt en dus de productie van TNF en IL2

Vezels: uit onderzoek blijkt dat mensen met het hoogste vezel verbruik een risico op een verhoging van de ontstekingsmarker CRP hebben dat 36 % lager is dan bij hen die de minste vezels eten.

Omega 6 vetzuren

Een overmaat leidt tot inflammatie. Linolzuur wordt in het lichaam omgezet in arachidonzuur, dat omgezet wordt in pro-inflammatoire eicosanoiden. Hier telt echter wel de verhouding omega 3 tot omega 6 vetzuren.

De strijd tussen Omega 3 vs. Omega 6

De moderne westerse voeding bevat veel van de essentiële (onverzadigde!) vetzuren omega 6 (margarine, verpakte voedingsmiddelen en sausjes) en weinig omega 3 (vette vis, chia zaden, lijnzaad, hennepzaden en walnoten). Van Omega 6 maakt ons lichaam pyromanen, van omega 3 brandweermannen. Het advies van het voedingscentrum dat onverzadigd vet oké is en verzadigd vet verkeerd is, is niet genuanceerd. Het is belangrijk dat de verhouding tussen onverzadigde en verzadigde vetzuren in balans is, maar ook dat de verhouding tussen de onverzadigde vetzuren (omega 6 en 3) in balans is! In een gemiddeld westers eetpatroon is deze dikwijls 20:1 in plaats van 4:1 of zelfs 1:1! Er zijn veel meer pyromanen dan brandweermannen: ontsteking is het gevolg.

Om de laaggradige ontsteking te verminderen is het essentieel om minder (liefst geen) verpakte voedingsmiddelen te nuttigen. Bakken kan het best in verzadigd vet, en dus niet in margarine dat omega 6 bevat (door verhitting gaan onverzadigde vetten snel oxideren). Kokosolie, roomboter of ghee is voor bakken ideaal. Een goede balans tussen omega 3 en 6 ontstaat door regelmatig vette vis, chia zaden, lijnzaad, hennepzaden en walnoten te eten. Omega 6 hebben we echter ook nodig in een gunstige verhouding tot omega 3. De juiste balans krijgen we door ook regelmatig noten, zaden en pitten te eten. Omega 9 vetzuren helpen ook bij het krijgen van een gunstige verhouding. Omega 9 vinden we onder andere in avocado’s en olijfolie (laatstgenoemde alleen koud en extra vierge in donkere fles te gebruiken om oxidatieprocessen te voorkomen).

Voedselallergieën:

Allergische reactie leiden tot inflammatie. Bij allergie komt een diversiteit aan pro-inflammatoire cytokinen vrij.

Er zijn 4 typen allergieën.

Type 1: IgE bindt aan mestcellen, er ontstaan mestcel cytokinen, mestcel eicosanoiden en dus een chronische allergische ontsteking incluis vrijkomen van pro-inflammatoire eicosanoiden en zuurstofradicalen.

Type 2: het cytotoxische type

Via activering van het complementsysteem en fagocytose ontstaat een cytotoxisch ontstekingsreactie.

Type 3: het immuuncomplex typ allergie d.m.v. IgG.

Allergeen antistofcomplexen slaan neer in weefsels, waarna neutrofiel granulocyten worden aangetrokken die door middel van lysosomale enzymen en zuurstofradicalen beschadigingen kunnen veroorzaken van bloedvat, nieren en kraakbeen.

Type 4: het cellulaire type allergie. Lokale reactie.

Contactallergie zet huid en afweercellen aan tot productie van pro-inflammatoire cytokinen met als gevolg roodheid, zwelling, jeuk en ontsteking.

Darmproblemen:

Dit kan pro-inflammatoire effecten hebben. Een belangrijk deel van het lymfoide weefsel zit in de darmwand. Het zogenaamde GALT.

Dit is een belangrijke producent van de regulatie cellen TH1 en TH2.

Bij overmaat aan TH1 cellen ontstaat de neiging tot ontsteking

Bij overmaat aan TH2 cellen ontstaat de neiging tot allergie door afgifte van cytokinen.

Een vervuilde darm is ongezond, vergiftigd het lichaam en ontregelt het immuunsysteem, met als gevolg ontstekingsneiging of allergie.

De darmflora en antinutriënten: ‘silent killers’

In de reclame komen we het ook tegen: 80% van de weerstand zit in ons buik. En dat klopt: het belang van een goede darmflora wordt steeds meer wetenschappelijk onderbouwd. De wetenschap heeft al aangetoond dat een ongezonde darmflora leidt tot ‘obesitas’, ofwel overgewicht. En zoals eerder al in deze blog stond vermeld: vetcellen produceren ontstekingsstofjes!

Een andere schakel tussen de miljarden goede bacteriën die in onze darmen leven en het optreden van ontstekingen zit hem in de communicatie van deze bacteriën met onze immuun cellen in de darm: de zogenaamde ‘platen van Peyer’, die in het slijmvlies van de darm liggen. Als de samenstelling van de darmflora verstoord is, wordt dit slijmvlies niet meer goed verdedigd. Schadelijke micro-organismen in onze darmen, of triggers uit onze voeding kunnen onze immuun cellen in de darm aanwakkeren, waardoor via een hele keten van reacties uiteindelijk ontstekingen ontstaan, tot zelfs auto-immuun reacties, waarbij ons immuunsysteem zijn eigen weefsels gaat aanvallen.

Een goeie spijsvertering is essentieel voor een goede darmflora. De spijsvertering begint al in de mond, wordt voortgezet in de maag, en vervolledigd in de dunne darm onder invloed van gal, sappen uit de alvleesklier, en enzymen die afgescheiden worden door de dunne darm. Als één van de betrokken organen minder goed functioneert wordt het voedsel minder goed verteert waardoor de dikke darm belast raakt.

Een optimale voeding voor de spijsverteringsorganen is die gebaseerd is op het ‘Paleo principe’: voedingsmiddelen die we in de gehele evolutie hebben gegeten, zoals groenten, fruit, noten, zaden, pitten, bollen, knollen, vlees en vis. Deze middelen herkent het lichaam, waardoor ze het goed kan verteren.

De moderne voeding zit vol met producten die in de natuur niet voorkwamen. Dit leidt tot problemen. Een speciale vermelding krijgen granen en melkproducten, die sinds 10.000 jaar onderdeel uitmaken van onze voeding, sinds de omschakeling van jagen-verzamelen naar het bedrijven van landbouw en veeteelt. Op de evolutionaire ladder is dit veel te kort voor onze genen om hier goed op aangepast te zijn.

Onderzoeken laten zien dat antinutriënten in granen, aardappels, koemelk, soja en peulvruchten de doorlaatbaarheid van het darmslijmvlies vergroten, waardoor het immuunsysteem de hele dag actief wordt en ontstekingsstoffen gaat produceren. Deze toestand wordt ook wel ‘leaky gut’ of ‘lekke darm’ syndroom genoemd en zorgt voor laaggradige ontsteking in het lichaam. Veel maag- en darmklachten zijn ook terug te voeren op een intolerantie voor deze voedingsmiddelen.

Geraffineerde koolhydraten:

Suiker, de witte dood?

Over de schadelijke effecten van suiker zijn boeken vol geschreven. Ik zal er daarom hier niet erg over uitweiden. Producten met een hogere glycemische lading zijn schadelijker dan die met een lage glycemische lading, omdat ze hogere suikerpieken in de bloedbaan veroorzaken. Dit is een belasting voor de alvleesklier die als reactie daarop insuline moet produceren. Door jaren misbruik kan daardoor suikerziekte ontstaan. Insuline helpt suiker naar de cel te transporteren. Een overmaat aan suiker wordt door de lever omgezet in vet. Vetcellen produceren stoffen die ontsteking opwekken. Hoe meer vetcellen, hoe meer ontsteking. Suiker is een echte dikmaker, en zit in hoge mate verstopt in onder andere je frisdrank! Maar dit geldt ook voor koolhydraten met een lagere glycemische index. Dit zijn zetmeelrijke producten, waar we vaak veel van eten zoals brood, aardappelen, pasta en rijst. De glycemische index mag dan laag zijn, doordat we er veel van eten is de glycemische lading hoog: we krijgen een overmaat aan energie binnen, dat wordt opgeslagen als vet.

Een nare bijkomstigheid van de suikerpieken die ontstaan, is dat het overmaat aan suiker in het bloed zorgt voor een proces dat ‘glycatie’ heet. Suikers gaan daarbij reageren met eiwitten en vetten in de bloedbaan en nare stofjes vormen (Advanced glycation endproducts ofwel AGE’s) die ontsteking in de hand werken.

Om deze nadelige effecten van suikers en koolhydraten te beperken eten we beste ná het sporten (er is dan geen insuline nodig om de suiker naar de cel te krijgen) en dan wel gezonde koolhydraten. Dit zijn bijvoorbeeld zoete aardappelen, pompoen, havermout, quinoa, gierst, zilvervliesrijst, amarant, boekweit of volkoren rijstpasta. De totale hoeveelheid energie uit koolhydraten moet niet meer dan 30-40% van de totale hoeveelheid energie inname zijn. Eiwitten en gezonde vetten zorgen voor langdurige verzadiging door een veel langzamere stijging van de bloedsuikerspiegel. Ze zijn naast brandstof ook bouwstof en hebben vele gezondheidsvoordelen. Neem 30% van de totale calorieopname uit eiwit en 30% uit vet.

Andere stofjes die helpen bij het krijgen van een stabiele bloedsuikerspiegel zijn o.a. vezels, kaneel en chroom. Chiazaden zijn vezelrijk en bevatten relatief veel chroom waardoor ze zowel de darmfunctie verbeteren als de bloedsuikerspiegel stabiliseren. Daarnaast bevatten ze alfa-linoleenzuur: een omega 3 vetzuur.

Verzuring:

Dit kan medeoorzaak zijn van ontstekingsprocessen. In een zuur milieu neemt de TNF-productie toe. TNF is pro-inflammatoir.

Onder invloed van verzuring ontstaat ook “verslakking” in de lichaamsweefsels, dat wil zeggen, er slaan allerlei zouten neer. We zien dit soms op X-foto’s terug in de vorm van verkalkingen.

Infectie:

Een infectie kan zowel lokaal als systemisch ontstekingsprocessen aanjagen.

Lokale verhoging van pro-inflammatoire cytokinen in weefselculturen leidt tot verhoogde lokale aanmaak van CRP.

Cytokinen hebben door hun zeer korte halwaarde tijd grotendeels een lokaal effect, maar zijn zo specifiek dat ze zelfs bij zeer lage concentraties in theorie een systemisch effect kunnen veroorzaken

Leeftijd:

Bij het ouder worden neemt de ontstekingsactiviteit geleidelijk toe.

Insulinegevoeligheid:

De insuline gevoeligheid is positief gerelateerd aan gezond oud worden, maar neemt af bij inflammatie.

Testosteronspiegel:

Een hoog testosteron gehalte is bij mannen geassocieerd met hogere vitaliteit.

Een hoog inflammatoire toestand verlaagt de spiegel van het anabool werkzame testosteron

Een laag inflammatoire toestand gaat gepaard met een hogere bloedspiegel van testosteron

Ouder worden veroorzaakt een verhoogde inflammatoire status. De testosteronspiegel en insuline gevoeligheid nemen met het ouder worden af.

De behandeling is altijd gericht op:

Het opheffen/voorkomen van de oorzaken

Het door middel van een voedings en supplementen advies remmen van COX-2 en verminderen van de hoeveelheid linolzuur en arachidonzuur in de voeding tot een gezond niveau.

Behandelen van de oorzaken:

• Metabool syndroom behandelen
• Stress verminderen
• Voedingstekorten aanvullen
• Verzuring tegenaan
• Bewegen
• Intermitting fasten
• Nuchter trainen
• Bioritme regulatie

Beweging als medicijn

Voeding, beweging, stress: 3 basispijlers voor het ontstaan van chronische problematiek. Als jager-verzamelaar waren we dagenlang aan het wandelen, op zoek naar voedsel. Af en toe moesten we sprinten of vechten tijdens de jacht, of in een boom klimmen om aan een leeuw te ontkomen.

Tegenwoordig zitten we de hele dag achter een bureau of de computer. Onderzoek toont aan dat zitten zorgt voor degeneratie voor je weefsels. Iemand die een baan heeft waarbij hij moet bewegen, is gezonder dan iemand die een zittend beroep heeft en daarnaast sport. Sport kan wel wat opvangen, maar vooral bewegen is essentieel in de vorm van wandelen of fietsen, liefst in de natuur.

Krachtsinspanning in de vorm van krachttraining geeft veel aanvullende gezondheidswinst: verjongende hormonen als testosteron en groeihormoon zorgen voor sterke botten, gezonde bloedvaten, een sterk hart, grote longen en krachtiger spieren. Een toename in spiermassa zorgt voor een hogere stofwisseling: vetmassa verdwijnt waardoor ontsteking verdwijnt. Spierweefsel produceert ook ontstekingsremmende stofjes (cytokinen): beweging reduceert de mate van ontsteking in je lijf!

In het menselijk lichaam, in westerse omstandigheden neigt het immuunsysteem tot overreageren. Dat is vermoedelijk een hoofdoorzaak voor tal van aandoeningen.

Het metabool syndroom is het inflammatoire syndroom bij uitstek. Bij deze mensen is alleen de bloedsuiker instellen dus onvoldoende. Niet alleen dient de bloedsuiker behandeld te worden tot normale waarde, maar even belangrijk is om de onderliggende en resulteerde inflammatie te behandelen.

Omdat inflammatie vrijwel altijd een rol speelt bij het ontstaan van ziekte is het verstandig dit altijd in de analyse te betrekken en vervolgens te integreren in de behandeling.

Er zijn diverse disciplines die holistisch werken en die de gezondheid helpen te versterken.

Denk bijvoorbeeld aan een Orthomoleculaire therapeut, kPNI-therapeut, een Acupuncturist of een Osteopaat.